Ата заң – мемлекеттің қасиетті жарғысы

Қай мемлекет болмасын оның дамуы мен өркендеуі анықталған Конституциясы болады және оның болуы қоғам шарты. Көне заманның өзінде әр қоғамда оның дамуына, азаматтардың сол қоғамда белгілі бір заңдылықтардың сақталуы талап етілген заңдар болған. Өзіміздің қазақтың сайын далада өмір сүруіне ыңғайлы болу үшін жасалған заңдылықтар ауыз әдебиетінде сақталып осы күнге жеткен. Басқаны айтпағанда, Тәуке ханның «Жеті жарғы» деп аталатын қазақ хандығының қоғамдағы заңға бергісіз тұстарын айтсақ та жеткілікті. Егемендік алған Қазақстанның Конституциясына 30 тамызда 30 жыл уақыт болады. Дәлірек айтқанда 1995 жылы 30 тамызда жалпыхалықтық референдум арқылы қабылданды.

Жасыратыны жоқ, Ата Заңымыз – 30 жылдық тарихында көп өзгеріске ұшыраған Конституциялардың бірі. Оның себептері де көп. Тоқсаныншы жылдары не экономика, не саяси дағды жоқ, Горбачевтан қалған «плюролизм» кезі екені естеріңізде болар.
Елдің кез келген саяси болсын, экономикалық мәселесі болсын орталықтың (Мәскеудің) рұқсатымен шешіліп отырған жас мемлекет Қазақстан өзінің даму жолында тар жол, тайғақ кешулерді бастан кешірді. Сондықтан болар мемлекеттік мүдде бағытында Ата заңға өзгертулер мен толықтырулар енгізіліп отырды. Қазақстанның Ата заңына енгізілген 2022 жылы 5 маусымда өткен референдумнан кейінгі енгізілген өзгерістер Ата заңымызды жетілдіре түскені даусыз.
Ата заңымызға 1998, 2007, 2011, 2017, 2019, 2022 жылдары алты рет өзгерістер енгізілген.
1998 жыл 19 бап өзгеріске ұшырады;
2007 жыл – 30 түзету енгізілді;
2011 жыл – 1 бап өзгерді;
2017 жыл – 19 бапқа 26 өзгерту енгізілді;
2019 жыл – 1 бап өзгерді;
2022 жылы – 33 бабына 56 өзгеріс енгізілді;
1998 жылы президенттікке кандидаттың жас шегі 40-қа дейін көтерілді, 65 жасқа дейінгі шектеу алынып тасталды. Сонымен қатар ,парламент депутаттарын партиялық тізіммен сайлау туралы және басқа да түзетулер енгізілді. Exclusive.kz сайтының деректері бойынша 55 бапқа 1100 толықтырулар мен өзгерістер енгізілген.
Салыстырмалы түрде айтар болсақ, озық Еуропа елдерінің бірі Францияда Конституция 4 рет өзгертіліпті. 1791 жылы қабылданған Франция Конституциясына соңғы рет 1958 жылы қажетті өзгерістер енгізілген.
Жалпы, дүниежүзінің көптеген елдерінде мемлекеттің негізгі даму заңы болып саналатын Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу заңды үдеріске ұшырап, бұл дұрыс бағыт деп есептелуде. Бұл тенденция әсіресе соңғы 20 жыл ішінде өсіп отыр.Өйткені ол жаһандану процесінің саясатқа ықпал етуіне де байланысты болып отыр — деп жазады Exclusive.kz.
Дегенмен де Конституциясын өте сирек өзгертетін мемлекеттер де бар екен. Мысалы, АҚШ өзінің 1787 жылы қабылдаған Конституциясын небәрі 27 өзгертулермен толықтырған. Ал Азия құрлығындағы Жапония 1947 жылы қабылдаған Ата заңына бүгінге дейін ешқандай өзгерістер енгізбеген.

Қазақстанда Конституциялық
сот құрылды

Қазақстан Ата заңындағы соңғы өзгеріс, атап айтсақ, 2023 жылдың қаңтарынан бастап Конституциялық сот құрылып, жұмыс істей бастады. Қазақстанда халықаралық тәжірибені ескере отырып, Конституциялық Сот жеке сот жүйесіне кірмейтін тәуелсіз мемлекеттік орган болады деген модель ұсынылды және ол қабылданды. Сондықтан, қазір жалпы сот юрисдикцияларының жүйесіне Конституциялық Сот кірмейді, олардың шешімдерін қарастырмайды, бұл дербес мемлекеттік орган болып табылады.
Ал қазір, Ата заңымызға енгізілген соңғы өзгерістерге байланысты, Конституциялық Сотқа азаматтар тікелей жүгіне алады. Бұған дейін жұмыс істеген Конституциялық кеңесте 27 жыл ішінде азаматтарда мұндай мүмкіндік болған жоқ. Олар өздерінің конституциялық құқықтарын қорғайтын, оған нұқсан келтіретін заңдарды, өзге де нормативтік құқықтық актілерді басқа субъектілер арқылы ғана даулай алды. Конституциялық сот Конституциялық кеңестің бүкіл өкілеттіктерін алды.
Сонымен қатар, Конституциялық Сотқа жүгінетін субъектілердің қатары толығып, оларға Адам құқықтары жөніндегі уәкіл, Бас прокурор және азаматтар қосылды.

Қазіргі Конституция 9 бөлімнен, 99 баптан тұрады:

Жалпы ережелер
Адам және азамат
Президент
Парламент
Үкiмет
Конституциялық сот
Соттар жəне сот төрелiгi. Прокуратура. Адам құқықтары жөніндегі уəкіл
Жергiлiктi мемлекеттiк басқару және өзiн-өзi басқару
Қорытынды және өтпелi ережелер

Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау

Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. (Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының, 1-бөлігі)
Әр азамат өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар деп Ата Заңымызда анық жазылған-ды. Осы мақсатта бүгінде елімізде сот реформалары жалғаса түсуде. Соның бірі осы жылдың 1 шілдесінен бастап жұмысын бастаған дербес кассациялық соттар.
Бұған дейін  кассация сот жүйесіндегі үш сатының бірі ретінде Жоғарғы Соттың құрамында өз функциясын атқарып келді. Алайда аталған сатыда барлық істерді қайта қарауға мүмкіндік болмады. Себебі кассациялық сот алқасы өзiнiң қарауына жатқызылған шеңберде ғана сот iстерi мен материалдарын қарайтын. Соның салдарынан қылмыстық және азаматтық істердің небәрі 5 пайызы ғана кассацияға жолданатын.
Әрине, мұндай шектеулер азаматтардың қонституциялық құқықтарын қолдануға өз кедергісін келтірді. Енді жоғарыда көрсетілген өзгерістер негізінде кассациялық соттар дербес сот сатысын құру арқылы мұндай мәселені түпкілікті шешуге жол ашылды. Бұл да адам құқығын шектеуге қарсы қабылданған дұрыс шешім.

Баян ТАҢАТАРОВА