ҚАЗАҚША ЖЫЛ САНАУ БІЛЕСІЗ БЕ?

Біз заманауи тірлігімізде Грегориян күнтізбесімен өмір сүріп жатқанымызбен, қазақтың ертеден келе жатқан өз күнтізбесі бар екенін ескеруіміз керек. Ол жылдың төрт мезгіліндегі күн райының ерекшеліктерін есептей келе жасалғанын және әр жылдың өз атауы сол жан-жануар ерекшелігімен де ескерілгенін байқаймыз.

Шығыс әлемінде, оның ішінде қазақта жыл санау 12 жылды құрайды.
Қазақша жыл қайыру кестесі бойынша жылдар бірінен соң бірі: тышқан, сиыр, барыс, қоян, ұлу, жылан, жылқы, қой, мешін, тауық, ит, доңыз жүреді. Жыл басы қазақтарда тышқаннан және Наурыз айының 22-сінен басталады. 12 і жыл бір айналғанда мүшел жасты құрайды.
Алайда, адамның алғашқы мүшелі — 13 жас болып есептеледі, себебі қазақтарда нәрестенің ана құрсағында жатқан 9 айы 1 жыл болып есептеледі де 12 жасқа бір жапс қосылып, алғашқы мүшел 13 жаста басталатыны содан. 13 жастан кейін 12 жыл қосылып келесі мүшел жасқа кіреді. Бұл балалық шақтан ересек шаққа дейінгі кезең. Одан кейінгі мүшел жасы әр 12 жыл қайталанған сайын есептеліп отырады: 2 мүшел 25 жас — жігіттік шақ — 25 кіреді, 26 шығады; 3 мүшел 37 жас — ақыл тоқтату, 37 кіреді, 38 шығады; 4 мүшел – 49 жас, орта жас, 49 кіреді 50 шығады; 5 мүшел – 61 жас, орта жас, 61 кіреді, 62 шығады; 6 мүшел — 73 жас – қарттық, 73 кіреді, 74 шығады; 7 мүшел – 85 жас, кәрілік, 85 кіреді, 86 шығады; 8 мүшел – 97 жас, қалжырау, 97 кіреді, 98 шығады; 9 мүшел — 109 жас, шөпшек сүю, 109 кіреді, 110 шығады; 10 мүшел – 121 жас, немене сүю, 121 кіреді 122 шығады.
Қазақ мүшел жасты «қатерлі жас», «қауіпті кезең» деп есептеген. Ол да табиғаттың ерекшелігімен есептелген шығар…
Осы орайда жыл аттарының атын оқырмандарымыздың есіне сала кетейік: тышқан, сиыр, барыс, қоян, ұлу, жылан, жылқы, қой, мешін, тауық, ит, доңыз.
Ай аттары: наурыз, сәуір, мамыр, маусым, шілде, тамыз, қыркүйек, қазан, қараша, желтоқсан, қаңтар, ақпан.
Әр жылдың наурыз айының 22 жұлдызы – қазақтар үшін жаңа жыл, жыл басы.
Осы кестені пайдаланып, қазақтар өзінің қай жылы туылғанын есептеген. Сонымен, мүшелдік жыл санау тышқаннан басталады. Әр жылдың атауына байланысты өз ерекшелігі болады. Соған қарап, ежелден қазақ халқы ауа райына қатысты құбылыстарды бақылап, қай жылда, қайсы айда, тіпті қай күндері ауа райы қандай болатынын анықтап отырған. Кейбір адамдар өткен мезгілдердегі өзгерістерді салыстыра есептей отырып, алдағы уақыттағы ауа райын болжай алған. Оларды «есепшілер» деп атаған. Ал кейбіреулер шоқжұлдыздарға қарап та күннің қашан жауатынын, желдің қайдан шығатынын, қысқасы, жылдың әр мезгіліндегі ауа райын алдын ала болжап отырып, дәл айтқан.
Жыл санауды әжеміз өте жақсы білетін. Ол кездегі әжеміздің айтуынша қазақтар «жыл санау» демейді, «жыл қайтару» дейді екен. Бір қызығы, бір жылда туған балалардың туған жылының атын ол кісі әртүрлі атайтын. Мысалы, 1949 жылы ақпанда туған баласын Сиыр жылы дүниеге келген десе, 1949 жылдың 16 қарашасында дүниеге келген келінінің жылын Барыс жылы туған деп есептейтін. Сөйтсек, әжеміз жыл басын Наурыз деп есептейді екен. Ал біз үшін жыл басы қаңтар айы десек, ол дұрыс емес дейтін. Сөйтіп бір-бірімізді түсінбей әлек болатынбыз. Кейіннен Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан соң Наурыз кеңінен тойлана бастаған кезде ғана біз әжеміздің жыл санауын түсініп, қабылдадық. Жеңгеміз бұрын «күйеуіммен түйдей құрдаспын» дейтін болса, енді «мен күйеуімнен бақандай 1 жас кішімін!» — деп «жасаратын» болды…

Халық даналығындағы
жыл аттары

Қазақта 12 деген сан қасиеті бар сан сияқты. Адамның туған тегін көрсететтін аталар руы 12 санымен білінеді. Мысалы, рулардың аталарының көбісі 12 ата болып келеді, 12 ай, жыл қайырудағы жан-жануар санының 12 болуы…соған сәйкес 12 жылдың атауы… Қай жылдың қандай екенін санап білуде қазақтың табиғат пен төңіректі қоршаған әлемнің сырын терең білгендігі деуге болады.Сондықтан да болар біздің жаңа жылымыз табиғаттың ояну мезгілі Наурызбен басталатыны. Әр жылдың өз аты болатыны.
Тышқан жылы. Тышқан жылын жұрт молшылық пен берекенің, бейбітшілік пен тыныштық жылы деп санаған. Шынында да мыңдаған жылдар тарихында тышқан жылында қиыншылық, жаугершілік, аштық сирек байқалған.
Сиыр жылы. Халық есінде көбінесе ауыртпалық, дау-жанжал, қиындықтарымен есте қалған. Ырымшыл халқымыз бұл жылы сәтсіздік бола қалса, «биыл ауыр жыл ғой» дей салады. Сиыр жылы туған адамдар халық әдеті мен ырымдары негізінде сиырды бауыздамайды.
Барыс жылы. Ауыртпалығы да, жақсылығы да аралас жыл деп саналады. Еліміздің тарихында бұл жылға қатысты айтылатын елеулі оқиғалар есте қалмаған. Осындай себеппен барысты халық жайсыз жыл қатарына қоспайды.
Қоян жылы. Жыл – қазақтың шаруашылық тарихында жұт, аштық, ауыртпалық, бейнет жылы деп, оған үрке қараған. Тарихқа үңілсек, 1867-68 жылы жалпақ қоян жұты, 1879-80 жылы үлкен қоян жұты, 1891-92 жылы кіші қоян жұты, 1915-16 жылы тақыр қоян жұты болып, бүкіл қазақ даласында мал қырылып, ел жүдеушілікке, аштыққа, жоқшылыққа ұшыраған. Тарихтан белгілі қазақ еліне «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» заманын әкелген 1723 жыл да – қоян жылы болатын.
Ұлу жылы. Ол туралы әр түрлі жорамалдар да көп. Түркі жұртшылығы, оның ішінде қазақтар да, ұлу жылы астық, шөп мол болады деп жорамалдаған. Ұлуды суда өсетін жәндік деп білген. Соған қарағанда бұл – халық үшін жайлы, жұмсақ жылдар қатарынан орын алса керек.
Жылан жылы. Қазақ аңыз әңгімелерінде «Жылан жылы жылыс болды, жылқы жылы ұрыс болды, қоян жылы тоғыс болды» деген қағидаға айналған қанат­ты сөздер бар. Мұны тарихи деректер де растайды. «Ұлы Абай айтқандай, Шыңғысхан шабуылы 1221 жылан жылы Отырарды алып, 1222, 1223 жылқы мен қой жылдары Азияны жаулаған» (І. Кеңесбаев). 1928-29 жылы Қазақ­станда кәмпеске зобалаңы болды. 1941 жылы Ұлы Отан соғысы да осы – жылан жылы басталған.
Жылқы жылы. Халықтың арғы-бергі аңыздары мен ертегі әңгімелерінде жылқы жылы туралы жайсыз әңгіме жоқ. Ырымда бұл жылы туғандар жылқы бауыздамайды.
Қой жылы. Халық бұл жылды жақсы жыл деп сеніп, оны күтіп отырады. Қазақ бұл жылды қой мінезіне де ұқсатады. Қой жылдары көбіне жайлы болып, халық береке мен молшылыққа кенеліп отырған.
Мешін жылы. Мешіннің қандай мақұлық екені әлі анық емес. Қазір оны маймыл деп жүр. Аңызда ол маймыл емес, азып кеткен адам делінеді. Ал жыл қандай болады дегенге келгенде, қазақтар бұл жылды сәтсіз, бүліншілік, жайсыз оқиғалар көп болады деп айтып, қорқып отырады. 1920 жылы қазақ даласында мал қырылып, ол «тас мешін» деп аталды. 1931-32 жылғы алапат аштық осы жылы болды.
Тауық жылы. Бұл жыл да – халық есінде қиын, ауыр жыл деп аталып қалған. Бұрынғы үлкендердің айтуынша, тауық жылы қауіп-қатер жиі болып тұрған, халық бейнет­ті көп кешкен. 1920-21, 1932-33 жылдары жұт, аштық болғаны көпке белгілі.
Ит жылы. Бұл жыл халық үшін жайсыз жыл емес сияқты. Мешін, тауықтан кейінгі ауыртпалық ит жылы біршама жеңілдей түскен. Айталық, 1933 жылы аштық тыйылды, 1945 жылы соғыс аяқталды.
Доңыз жылы. Жыл санаудың және жыл қайырудың соңғы жылы. Кейбір түркі елдері, сондай-ақ Қазақ­станның кейбір өңірі, мұны қара киік жылы деп те айта береді. Қазақ доңыз деп кәдімгі шошқаны айтады. Оның жыл атауына кіруінің өзі – жыл санаудың исламнан да бұрын енгенінің толық дәлелі болса керек. Доңыз тарихта халыққа жайлы, тыныштық жылы болып келген. 1729 жылғы қазақ-жоңғар соғысындағы айтулы қазақ жеңісі – доңызға саяды.
Қорыта келгенде біздің білуіміз керек дүние қазақша жыл қайтару өте ежелгі кезден басталған және ешқандай діни қағидамен байланысты емес екеніне көзіміз жететін уақыт болды. Шамасы, табиғат құбылыстарының қайталама заңдылығына негізделген болу керек. 12 жылдық қайталама негізінде мүшелмен жыл есебін жүргізуді, адам ағзасының, жасының табиғат заңымен мүшел өткен сайын өзгеретінін , әр мүшелдің өз атымен аталатынан қазақ халқы сияқты ешкім зерделемеген сияқты. Қарап отырсаңыз, қазақтың қай теңеуі болмасын, қай атауы болмасын қисынын қиыстырып, ретімен дәлелденген дүние. Тіпті жыл басы Наурыз болуы да табиғатқа үндесіп тұрған қисын. Олай болса Наурыз 2025 құтты болсын, оқырман демекпіз!

Баян Таңатарова